भाषा भविष्य नव्हे — तंत्रज्ञानच खरा सेतू आहे!

लेखक: बिपिनचंद्र साळुंके

आज आपण एका महत्त्वाच्या टप्प्यावर उभे आहोत, जिथे भाषा केवळ बोलण्याचं माध्यम राहिलेली नाही, तर ती आपली ओळख, आपला अभिमान आणि आपली प्रतिष्ठा बनली आहे. सध्या आपल्या देशात भाषेवरून खूप वाद सुरू आहेत. फक्त मराठी विरुद्ध हिंदी नाही, तर हिंदी विरुद्ध कन्नड, किंवा हिंदी विरुद्ध तमिळ असेही वाद आपण रोज पाहतो. प्रत्येक राज्याला आपल्या भाषेच्या भविष्यातील अस्तित्वाबद्दल भीती वाटते; ती टिकेल की नाही, तिच्यामुळे नोकरीच्या संधी मिळतील की नाही, ती इतर भाषांसारखी प्रस्तुत (relevant) राहील की नाही अशी एक धाकधूक मनात आहे. यामुळे लोकांच्या मनात असुरक्षितता वाढली आहे.

आपल्या महाराष्ट्रात मराठीला नुकताच ‘अभिजात भाषेचा’ दर्जा मिळाला आहे. तरीही, इंग्रजी शाळांमध्ये मुलं शिकत असल्यामुळे अनेक मराठी पालकांना आपल्या मुलांच्या भविष्याची काळजी वाटते. दक्षिणेकडची राज्यं तर हिंदी लादण्याच्या कोणत्याही प्रयत्नाला कडाडून विरोध करतात. या सगळ्या वादांमागे राजकारण असलं तरी, मूळ कारण खोलवर आहे – आपली भाषिक ओळख गमावण्याची भीती आणि भविष्याची अनिश्चितता!

पण जरा थांबा! विचार करा, जर भविष्यात अनेक भाषा शिकण्याची गरजच राहिली नाही तर? जर तंत्रज्ञान खरंच भाषेच्या सर्व अडथळ्यांना दूर करू शकलं तर? ही काही स्वप्नवत गोष्ट नाही, तर आपण त्या दिशेने वेगाने जात आहोत. तंत्रज्ञान हळूच पण निश्चितपणे भाषेचे अडथळे दूर करतंय. आज तुम्ही हॉटेलमध्ये (उपहारगृहात) QR कोड स्कॅन करून तुमच्या भाषेत मेनू वाचू शकता. परदेशी गाणं ऐकताना त्याचे शब्द लगेच तुमच्या भाषेत पाहू शकता. आणि ही तर फक्त सुरुवात आहे!

---

संवादाचं भविष्य: विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा हात

आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI), नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंग (NLP) आणि न्यूरोसायन्स (मेंदूविज्ञान) यांसारखी क्षेत्रं इतकी वेगाने पुढे जात आहेत की, ‘भाषेचा अडथळा’ ही संकल्पना लवकरच कालबाह्य होऊ शकते. मेंदूविज्ञान आणि आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे संवाद साधण्याचे नवे, क्रांतीकारक मार्ग समोर येत आहेत.

१. रिअल-टाइम AI भाषांतर: फक्त शब्दांपलीकडे

गुगल ट्रान्सलेट, डीपएल, मायक्रोसॉफ्ट ट्रान्सलेटर यांसारखी साधनं शंभरपेक्षा जास्त भाषांमधील मजकूर काही सेकंदात भाषांतरित करतात. पूर्वी त्यांची अचूकता कमी होती, पण आता त्यात खूप सुधारणा झाली आहे. लवकरच AI बोललेल्या शब्दांचे रिअल-टाइममध्ये (अगदी त्याच क्षणी) भाषांतर करेल, ज्यात बोलण्याचा सूर, आवाजाची पट्टी आणि भावनांचाही समावेश असेल. कल्पना करा, तुम्ही मराठीत एखाद्या कोरियन मित्राशी बोलत आहात आणि तुमचे शब्द लगेच कोरियन भाषेत त्याला ऐकू येत आहेत, तुमच्या मूळ भावना आणि हेतू तसाच ठेवून! भावना आणि म्हणींचे भाषांतर अजूनही एक आव्हान आहे, पण ही प्रगती नक्कीच थक्क करणारी आहे.

२. न्यूरल इंटरफेस आणि ब्रेन-कॉम्प्युटर इंटरफेस (BCIs): संवादाचा अंतिम दुवा?

एलॉन मस्कचा न्यूरालिंकसारखे महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प थेट मेंदू आणि डिव्हाइस यांच्यातील संवादाचे तंत्रज्ञान विकसित करत आहेत. सध्या हे तंत्रज्ञान प्रामुख्याने अपंग लोकांना मदत करतंय (उदा. विचार करून उपकरणं नियंत्रित करणे). पण या क्षेत्राची दूरदृष्टी अशी आहे की भविष्यात आपण मराठीत मनात एक वाक्य तयार करू शकू आणि ते दुसऱ्या व्यक्तीला एका उपकरणाद्वारे लगेच इंग्रजी किंवा जपानी भाषेत समजू शकेल – कदाचित एकही शब्द न बोलता किंवा टाइप न करता! हे विज्ञानाच्या कथेसारखं वाटतं, पण यावर खूप संशोधन सुरू आहे. अर्थात, थेट भाषिक संवादासाठी हे अजूनही खूप दूरची गोष्ट आहे.

३. AI व्हॉइस क्लोनिंग आणि भावनिक मॅपिंग: भाषेचा आत्मा जपतोय

आधुनिक AI फक्त भाषांतरच करत नाही, तर आवाजाची अचूक नक्कल (क्लोन) करू शकते आणि भावनिक सूर ओळखण्यात व तो पुन्हा तयार करण्यात वेगाने प्रगती करत आहे. लवकरच ते एक मराठी कविता जपानी भाषेत सादर करू शकेल, फक्त शब्दच नव्हे तर तिची गेयता, भावनिक ओलावा आणि कवितेचं सौंदर्य टिकवून – खऱ्या अर्थाने मूळ कवितेचा ‘आत्मा’ भाषेतून जपत. ही क्षमता अनेक गोष्टींसाठी विकसित केली जात आहे, ज्यामुळे वेगवेगळ्या संस्कृतींमधील गोष्टींची देवाणघेवाण सोपी होईल.

---

असं भविष्य जिथे भाषा जोडते, तोडत नाही

या नव्या तंत्रज्ञानामुळे पुढील गोष्टी शक्य होतील:

• एका ग्रामीण भारतीय शेतकऱ्याला इंग्रजीमध्ये लिहिलेला एक गुंतागुंतीचा शेतीबद्दलचा सरकारी कागद त्याच्या स्थानिक बोलीभाषेत आणि सोप्या भाषेत समजेल.
• एक रशियन कादंबरी मराठीत वाचली जाईल आणि तिची रूपकं, साहित्यिक सौंदर्य आणि विचारांची खोली प्रगत भाषांतरामुळे मोठ्या प्रमाणात तशीच राहील.
• एका कोरियन विद्यार्थ्याला हिंदी कवितेची पूर्ण भावनिक खोली अनुभवता येईल, त्यासाठी त्याला हिंदी शिकण्याची गरज भासणार नाही.
• एका मराठी माणसाला जगातील कोणाशीही खरंच अर्थपूर्ण बोलता येईल – भाषेचे जुने अडथळे ओलांडून.

---

मग भाषेवरून वाद का घालावा?

मी स्वतः एक मराठी माणूस आहे, त्यामुळे मलाही एकेकाळी हिंदी आणि इंग्रजीच्या कथित वर्चस्वाचा खूप राग यायचा. पण आता मला खात्री पटली आहे की, मराठी – इतर सर्व भाषांप्रमाणे – कधीही संपणार नाही. उलट, तंत्रज्ञानाच्या जोरावर ती पूर्वीपेक्षा अधिक लोकांपर्यंत पोहोचेल आणि तिचं कौतुक केलं जाईल. महाराष्ट्रातील प्रादेशिक बोलीभाषा, त्यांचं खास साहित्य आणि गोडवा, डिजिटल माध्यमातून जपला जाईल आणि वाढेल.

म्हणूनच, तंत्रज्ञानाच्या या प्रगतीसमोर आजचे अनेक भाषिक वाद फारसे महत्त्वाचे वाटत नाहीत. “हिंदी बंधनकारक असावी का?”, “मराठी धोक्यात आहे का?”, किंवा “इंग्रजी आपल्या वर्गांवर राज्य करेल का?” यांसारखे वाद संवाद आणि माहिती मिळवण्यासाठी निरर्थक ठरू शकतात. कारण…

भविष्यात, प्रत्येक भाषा समजून घेणे जवळजवळ त्याच क्षणी शक्य होईल – एका बटणाच्या क्लिकवर, किंवा कदाचित, फक्त एका विचाराने.

लोकांना पारंपरिक पद्धतीने भाषा शिकण्यासाठी अनेक वर्षं घालवण्याची गरज भासणार नाही, ज्यामुळे त्यांना मूळ मजकूर समजून घेता येईल. (तरीही, अस्सल सांस्कृतिक ओळख आणि भाषेवरची पकड यामुळे मिळणारे ज्ञान नेहमीच खास आणि महत्त्वाचे राहील.) पण ते साहित्य, इतिहास आणि संस्कृती सहजपणे समजू शकतील.

संवाद हा यापुढे मुख्य अडथळा राहणार नाही. समजून घेणे, त्याच्या व्यापक आणि सखोल अर्थाने, हेच खरं ध्येय बनेल.

---

एक विचारशील दृष्टीकोन

भाषा ही निश्चितपणे आपली ओळख आहे. ती आपल्या भावना, जाणिवा, सांस्कृतिक कथा, साहित्य, इतिहास आणि आपला स्वाभिमान व्यक्त करते. मराठीची अंगभूत सुंदरता, तिची लवचिकता आणि समृद्धी ही अमूल्य रत्ने आहेत. तंत्रज्ञान पूल बांधण्यात पटाईत आहे, भिंती नाही. मराठी माणूस म्हणून, आपण आपल्या भाषेचा खूप अभिमान बाळगला पाहिजे – आणि त्याच वेळी, इतर भाषांना आदर आणि उत्सुकतेने स्वीकारले पाहिजे, तिरस्काराने नाही. तंत्रज्ञानामुळे, आपल्याला जगात आपला ठसा उमटवण्याची अभूतपूर्व संधी मिळाली आहे.

---

शेवटी…

भविष्यात कोणतीही भाषा खऱ्या अर्थाने “परदेशी” राहणार नाही. प्रत्येक व्यक्तीला सर्व भाषांची अफाट साहित्य आणि सांस्कृतिक संपत्ती समजून घेण्याची आणि तिचं कौतुक करण्याची संधी मिळेल. ज्ञान आणि वेगवेगळ्या विचारांची ही व्यापक उपलब्धता आपल्याला केवळ हुशारच नाही, तर अधिक दयाळू – अधिक सहानुभूतीशील आणि समजूतदार माणूस बनवेल.

तर, आपण भाषेवरून वाद घालणे थांबवूया. विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या एकत्र येण्याच्या शक्तीवर विश्वास ठेवूया – कारण त्यांचे ध्येय मानवतेला जोडणे आहे, तोडणे नाही. तंत्रज्ञान आपल्याला अशा भविष्याकडे घेऊन जात आहे जिथे भाषिक विविधता वाढते, तरीही कोणीही जागतिक संवादातून वगळले जात नाही. इतर भाषांना आदर आणि कुतूहलाने स्वीकारले पाहिजे, द्वेषाने नाही. तंत्रज्ञानाद्वारे, आपल्याला जागतिक स्तरावर आपला ठसा उमटवण्याची अभूतपूर्व संधी आहे.

बिपिनचंद्र साळुंके