अमरत्वाची वाट – विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि मानवी मर्यादा

✍ बिपिनचंद्र साळुंके

अमरत्वाची ओढ माणसाला फार पूर्वीपासून आहे. आपल्या पुराणकथांमध्ये, देव, ऋषी, योगी यांनी अमरत्व कसं मिळवलं, याच्या अनेक रंजक गोष्टी आपण ऐकल्या आहेत. आजच्या जगात मात्र आपण विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या बळावर याच अमरत्वाचा शोध घेत आहोत. पण हा शोध केवळ शरीर टिकवून ठेवण्यापुरता मर्यादित नाही, तर आपल्या मनाला, आठवणींना आणि आपल्या अस्तित्वाला चिरकाल कसं टिकवता येईल, याचा आहे. मात्र, या प्रवासात काही मोठे प्रश्न उभे राहतात – नैतिकतेचे, सामाजिक समानतेचे आणि आपण ‘माणूस’ म्हणून काय जपून ठेवायचं, याचे.

विज्ञान आणि तंत्रज्ञान काय सांगतं?

निसर्गात काही जीव असे आहेत, जे आपल्याला थक्क करून सोडतात. ट्युरिटोप्सिस (Turritopsis) नावाचा जेलीफिश त्यापैकीच एक. हा जेलीफिश वृद्धत्व टाळून पुन्हा तरुण होतो! हे पाहूनच विज्ञानाला नवी प्रेरणा मिळाली आहे की, वृद्धत्व आणि मृत्यूवर मात करणं खरंच शक्य आहे का.

सध्या, वैज्ञानिक वृद्धत्व थांबवण्यासाठी आणि आयुष्याची मर्यादा वाढवण्यासाठी अनेक स्तरांवर संशोधन करत आहेत. CRISPR सारख्या जनुकीय संपादन तंत्रज्ञानामुळे (Gene Editing Technology) अनेक गंभीर रोग टाळता येतात आणि पेशींमधील (cells) वृद्धत्वाशी संबंधित बदल थांबवता येतात. अमेरिकेतील कॅलिको (Calico), जी अल्फाबेट (गुगलची मूळ कंपनी) समर्थित एक संशोधन संस्था आहे, आणि सॅन फ्रान्सिस्कोमधील सेंश रिसर्च फाउंडेशन (SENS Research Foundation) यांसारख्या अनेक संस्था दीर्घायुष्यावर (longevity) काम करत आहेत. या संशोधनामुळे माणसाचं सरासरी आयुर्मान सध्याच्या ७०-८० वर्षांवरून १००-१२० वर्षांपर्यंत नेणं शक्य होईल, असा अनेक वैज्ञानिकांचा अंदाज आहे. काही संशोधकांच्या मते, या दशकाच्या अखेरीस किंवा पुढील दशकात, वृद्धत्वाला एका उपचारायोग्य आजाराप्रमाणे पाहिलं जाईल, ज्यामुळे माणसाचं आरोग्यपूर्ण आयुष्य वाढेल. मात्र, यात अमरत्व मिळणं शक्य आहे की नाही, यावर अजूनही मतभेद आहेत.

मेंदूतील माहिती संगणकात साठवून ठेवण्याचाही विचार सुरू आहे, याला ‘माइंड अपलोडिंग’ म्हणतात. तंत्रज्ञानाने आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) वापरून एखाद्या व्यक्तीच्या आठवणी, विचार आणि बोलण्याची पद्धत जतन करणं शक्य झालं आहे. अगदी शरीर जरी झिजलं, तरी कृत्रिम अवयवांच्या मदतीने माणूस आपलं कार्य चालू ठेवू शकतो. ब्रेन-कंप्यूटर इंटरफेस (BCI) सारख्या तंत्रज्ञानामुळे मेंदूतील जाणीव संगणकात रेकॉर्ड करण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे. हे तंत्रज्ञान मानवी वापरात येण्यासाठी अजून दोन ते चार दशके लागू शकतात, कारण यात प्रचंड तांत्रिक आणि नैतिक आव्हाने आहेत.

पण प्रश्न मोठे आहेत: नैतिकता आणि माणुसकीचेया सगळ्या प्रगतीसोबतच काही गंभीर प्रश्नही समोर येतात:

•  अमरत्व कोणाला मिळणार?

   फक्त श्रीमंतच अमर होणार का? मग गरीब आणि सामान्य माणसांचं काय? हा विषमतेचा नवा अध्याय ठरणार नाही का?

•  लोकसंख्या वाढीचं काय?

   जर माणसं मरेनाशी झाली, तर पृथ्वीवरची लोकसंख्या अफाट वाढेल. नव्या पिढीसाठी जागा कुठून येणार? नैसर्गिक संसाधनांवर किती ताण येईल?

•  जीवनाचं खरं मूल्य काय राहील?

   मृत्यूची भीती नसेल, तर जीवनातील संघर्ष, प्रेम, आनंद या भावनांना तितकंच महत्त्व राहील का? जीवनातील चढ-उतार, शिकवणी आणि अनुभव यांचा अर्थ बदलणार नाही का?

•  भावनिक नाती कशी टिकतील?

   जर काही माणसं कृत्रिम स्वरूपात अस्तित्वात असतील, तर त्यांच्याशी आपली भावनिक नाती पूर्वीसारखीच राहतील का? माणसांमधील आपुलकी आणि जिव्हाळा यांचं स्वरूप कसं असेल?

कायदे आणि नियम

जगभरात अनेक देशांमध्ये बायोएथिक्स कमिटीज (Bioethics Committees) अशा संशोधनावर बारकाईने लक्ष ठेवतात. भारतातही ICMR (Indian Council of Medical Research) सारख्या संस्थांनी जनुकीय संपादनासारख्या तंत्रज्ञानासाठी नियम बनवले आहेत. पण अमरत्व किंवा ‘माइंड अपलोडिंग’सारख्या संकल्पनांना अजूनही कायदेशीर मान्यता मिळालेली नाही.

या तंत्रज्ञानाचा वापर कसा करायचा, ते कोणापर्यंत पोहोचवायचं, यासाठी सरकार आणि समाजाने एकत्र येऊन काही ठोस नियम बनवणं गरजेचं आहे.

संतुलन कसं साधायचं?

या सगळ्या परिस्थितीत योग्य संतुलन साधणं खूप महत्त्वाचं आहे:

•  संशोधन करताना नैतिक तत्त्वांना प्राधान्य द्या.
•  या तंत्रज्ञानाचा फायदा सर्वांना मिळावा, केवळ ठराविक लोकांना नाही.
•  सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे, मानवी नातेसंबंध, संवेदना आणि जीवनाची मूल्ये जपायला विसरू नका.

शेवटचा विचार

विज्ञान आणि तंत्रज्ञान आपल्याला अमरत्वाच्या दारापर्यंत घेऊन येतील, हे खरं. पण त्या दारातून आत पाऊल टाकताना एक महत्त्वाचा विचार मनात नक्कीच यावा “आपण अमर होणार आहोत, पण माणूस म्हणून आपली माणुसकी टिकवून ठेवणार का?”